Transitiegerelateerde problemen

Onder transitie relateerde problemen worden doorgaans de problemen in de eerste 80 tot 100 dagen na afkalven bedoeld. Ze veroorzaken het overgrote deel, tot wel 70%, van de gedwongen afvoer. Omdat ongeveer de helft daarvan is gerelateerd aan de droogstand, begint die kwetsbare periode eigenlijk al bij het droogzetten. Dat is de reden waarom we in § 5.1 de transitieperiode definiëren als de periode van droogzetten tot ongeveer 100 dagen in lactatie. Dat kan ook wat eerder of later zijn afhankelijk van de hoogte van de productie, maar het gaat om de meest kwetsbare periode voor de koe. Levensduurverlenging begint bij het probleemloos door de transitie helpen van de koe. In de kern is het transitiemanagement dus een belangrijke economische activiteit.
Problemen met klauwen en benen, de uiergezondheid en de vruchtbaar zijn de drie belangrijkste transitie gerelateerde afvoerredenen. Die behandelen we in aparte paragrafen. Maar de directe achterliggende oorzaken worden vaak niet als zodanig benoemd, maar daar begint het wel mee:

• melkziekte (kalfziekte)
• niet afkomen van de nageboorte
• baarmoederontsteking
• lebmaagdraaiing
• slepende melkziekte en leververvetting
• pensverzuring

Melkziekte, ook wel kalfziekte genoemd, is het gevolg van een plotseling tekort aan calcium in het bloed. Dat treedt op als de afgifte naar de biest en melk niet snel genoeg gecompenseerd kan worden door de opname vanuit de botten. Van alle calcium zit 97% in het skelet van de koe. Melkziekte is dus niet het gevolg van een tekort aan calcium maar het gevolg van het niet snel genoeg vrij kunnen maken van het calcium. Je ziet het bij koeien met een flinke biestproductie en/of een snel stijgende productie bij minder persistent koeien, meestal vanaf de tweede lactatie.

Er zijn twee vormen van melkziekte: de direct zichtbare, klinische en de minder zichtbare, subklinische melkziekte. Voor elke koe die klinische melkziekte heeft, zijn er gemiddeld vier die subklinische melkziekte hebben, zo blijkt uit onderzoek. De zichtbare gevallen zijn vaak het topje van de ijsberg en veroorzaken de meeste schade, maar de koeien met subklinische melkziekte komen daar ook niet ongeschonden uit. Melkziekte veroorzaakt een soort kettingreactie aan andere problemen. De kosten voor de behandeling van melkziekte en de daarmee verbonden stofwisselingsziekten zijn hoog. Gemiddeld komen die uit op 150 euro per koe per jaar, nog los van de gevolgen voor de levensduur. Zonder een snelle en juiste behandeling kan de koe sterven.

Melkziekte kan optreden vóór, tijdens of na kalven en is te herkennen aan een aantal verschijnselen aan de koe:

• (plat) liggen en niet meer overeind kunnen komen
• gestrekt liggen
• koude oren
• een koude achterhand
• trillende spieren
• melk laten schieten voor of tijdens het kalven

Een koe met melkziekte in een kritieke fase. Zonder acuut ingrijpen zal ze sterven en is een kostbare investering verloren gegaan. Onnodig, want met een juiste voeding en mineralenvoorziening kan dit worden voorkomen.

Veel in de praktijk voorkomende gezondheidsproblemen die met melkziekte samenhangen zijn:

• slechtere spierwerking en daardoor moeilijker uitdrijven van het kalf
• doodgeboorte door onvoldoende (spier)samentrekking baarmoeder
• verminderde hart(spier)functie
• niet mesten of urineren
• stilliggen van het maag-darmkanaal
• niet afkomen van de nageboorte
• baarmoederontsteking
• lebmaagdraaiing
• slepende melkziekte
• mastitis
• klauwaandoeningen
• vruchtbaarheidsproblemen

Schematische weergaven van de opeenvolgende problemen als gevolg van melkziekte en de verhoogde kans op gedwongen afvoer van een koe die melkziekte heeft gehad. (Naar: Velthuis 1998, Schothorst 2010). De kans op gedwongen afvoer neemt dus zeer sterk toe. Vanaf de derde lactatie zijn koeien door de hogere piekproductie gevoeliger voor melkziekte. Bij een langere levensduur met meer oudere koeien die gemiddeld ook meer produceren, is dus meer aandacht nodig voor het voorkomen van melkziekte.

Bij (sub-)klinische melkziekte hebben de koeien door het lage calciumgehalte in het bloed ook een laag fosforgehalte in het bloed. Fosfor wordt via de mest en urine uitgescheiden. Een ernstig fosfortekort lijkt erg op melkziekte, maar de oren zijn niet koud en de koe reageert niet op een CaMg- infuus. Bij een acuut fosfortekort kan de koe gaan bloedwateren (rode bloedlichaampjes in de urine, bruin van kleur). Dit komt doordat rode bloedcellen worden afgebroken en in korte tijd veel ijzer vrijkomt. Acuut ingrijpen door de dierenarts is dan nodig. Normaal gesproken zit er voldoende fosfor in het rantsoen. Een tekort kan optreden bij een samenloop van een lage voeropname, een lager gehalte in het ruwvoer, een zeer scheve verhouding calcium/fosfor (<1) en de aanwezigheid van fosforbindende componenten. Extra fosfor kan worden verstrekt via een fosforbolus.

Baarmoederontsteking kan ontstaan als gevolg van het achterblijven van resten van de nageboorte in de baarmoeder of door beschadiging. Bijvoorbeeld door een te zware afkalving van een tweeling of geforceerde geboorte. Een derde, belangrijke reden, is het binnendringen van ziektekiemen. De negatieve energiebalans en de daarmee gepaard gaande verminderde weerstand vergroten de kans op infectie. Er kan acute baarmoederontsteking optreden, meestal binnen 10 dagen na kalven.

De hoge energievraag voor de biestproductie en de sterk stijgende melkproductie na kalven, kan door de koe niet meer gecompenseerd worden met een hogere voeropname. De negatieve energiebalans (NEB) treedt in en de koe spreekt haar lichaamsreserves aan. Door de NEB maakt de koe energie vrij door lichaamsvetten af te breken. Leververvetting en slepende melkziekte zijn een direct gevolg van het langer aanhouden van de NEB na kalven. De toenemende behoefte aan met name glucose (suiker) en omzetbare (benutbare) energie speelt in de periode vanaf ongeveer 3 weken voor kalven tot minimaal 3 weken erna. Daarmee is met 3 weken na kalven de NEB niet ten einde, maar neemt wel geleidelijk af.
Uit de afbraak van lichaamsvetten ontstaat onder meer de stof acetyl-CoA. Normaal gesproken wordt dat door de lever omgezet in energie. Komt er echter teveel vrij door een grote vetafbraak, dan wordt daaruit vet (triglyceriden) gemaakt dat wordt opgeslagen in de lever en dan leververvetting veroorzaakt. Aangezien de lever van vitaal belang is voor het functioneren van de koe, brengt dit grote risico’s met zich mee. De lever wordt al zwaar belast om de energiehuishouding op niveau te houden, en als ze ook nog eens vervet, dan ontstaan problemen, ook wel metabole stress genoemd.

Door het niet goed functioneren van de lever ontstaat BHBZ (Bètahydroxyboterzuur) dat een (nog) lagere voeropname veroorzaakt, de koe komt in een negatieve spiraal. De laatste weken vóór het kalven heeft de koe al extra behoefte aan energie, terwijl de opname aan droge stof juist met 30 tot 40 procent daalt. Er kan in de droogstand al sprake zijn van een te lage energieopname om te kunnen voldoen aan de energiebehoefte van het groeiende kalf. Daarbij komt nog eens het geboorteproces, dat ook veel energie vraagt. Het vermoeden bestaat dat voor kalven vooral lichaamseiwit wordt afgebroken en na kalven vooral lichaamsvet (energiemobilisatie). De veranderingen zijn sterker naarmate het verschil tussen wat de koe nodig heeft en wat ze opneemt groter is. Een groot energietekort geeft een scherp en snel verlopend conditieverval in waardoor veel lichaamsreserves worden aangesproken.

Om transitiegerelateerde problemen te voorkomen is een uitgebalanceerd droogstandsrantsoen van belang waarbij zo min mogelijk gecorrigeerd moet worden met krachtvoer of andere producten. Het samenstellen van een droogstandsrantsoen op basis van de gangbare normen is niet lastig. Om te weten wat gevoerd wordt moeten ook de kuilen die aan de droogstaande koeien worden gevoerd, bemonsterd zijn op voederwaarde en KAV- en andere mineralen. Normen voor een goed droogstandsrantsoen zijn: maximaal 850 VEM per kg droge stof, 75 DVE per kg droge stof en een positieve OEB. Met een ruw eiwit gehalte (RE) rond de 12%, ofwel 120 gram per kilogram droge stof. Per kg droge stof maximaal 75 gram onbestendig zetmeel en maximaal 20 gram bestendig zetmeel. Dit komt voor maïs neer op ongeveer 5 kilo maïs op productbasis. Bij teveel mais neemt de conditie toe. Bij een te ruime conditie neemt de voeropname met wel 30% af en krijgt de koe al in de droogstand te maken met een negatieve energiebalans. Ook worden koeien minder actief bij te veel zetmeel en het opstarten verloopt dan moeizamer. Bij een te hoog eiwitgehalte wordt de melkproductie teveel en te snel gedreven en worden teveel biest en melk geproduceerd. Te weinig eiwit kan leiden tot een minder ontwikkeld kalf en er kan zelfs sprake zijn van een tekort voor het onderhoud van de koe zelf. Houd daarnaast de structuurvoorziening goed in de gaten. Voer ook aan de droge koeien geen kuilen met broei en/of schimmel.

Een niet-optimaal verloop (rode lijn) van de conditie en een optimaal verloop (groene lijn). Hoe minder scherp het conditieverval is hoe minder problemen te verwachten zijn. Het blauwe gebied geeft het marge aan waarbinnen het conditieverloop relatief veilig is. Komt het daarbuiten dan is de kans op problemen groot.

Klauwbevangenheid is een gevolg van rantsoenwisselingen die de koe niet aankan, met name pensverzuring kan daar aan bijdragen. Maar bij een plotselinge, sterke toename van de hoeveelheid eiwit in het rantsoen stijgt de pH juist. Uit de eiwitten wordt in de pens ammoniak gevormd, waardoor de hoogste kritische pH-waarde overschreden wordt. Symptomen zijn dunne mest, onrust/schichtigheid, overbelasting van lever en nieren.

Pensverzuring treedt op als er in de pens in korte tijd erg veel zuur wordt gevormd die niet kan worden gebufferd. Makkelijk afbreekbaar zetmeel en suikers in energierijke voeders (ruwvoeders, krachtvoeders, mengvoeders) worden door de sterke fermentatie in de pens snel omgezet in melkzuur. Ook snelle en zure kuilen kunnen pensverzuring veroorzaken. Als dat niet wordt gebufferd door de bicarbonaat uit het speeksel en de penswand, daalt de pH te sterk. De penswerking neemt sterk af, de pensflora wordt vernietigd en de hoeveelheid ongunstige bacteriën neemt sterk toe. Koeien die ooit pensverzuring hebben gehad, blijven hier altijd vatbaarder voor.

Normaal gesproken wordt de pH-daling tegengegaan door de aanvoer van bicarbonaat en fosfaat met het speeksel en bicarbonaat uit de penswand. Dat gebeurt als de koe voldoende herkauwt en door contractie van de pens. De penscontractie zorgt er bovendien voor dat de vluchtige vetzuren in het pensvocht worden verdeeld en bij de penspapillen komen die ze opnemen. De penscontracties worden gestimuleerd door pensvulling en pensprik. Er worden twee vormen van pensverzuring onderscheiden: acute pensverzuring en subacute pensverzuring. Er is sprake van acute pensverzuring als er sprake is van een relatief snelle daling van de pH in de pens tot minder dan 5. De penswand loopt grote schade op en de koe kan er aan overlijden. Er is sprake van subacute pensverzuring (SARA) als de pH gedurende een periode van 4 uur of langer lager is dan 5,9. Die leidt weliswaar niet tot acute problemen maar heeft wel grote gevolgen voor het functioneren en de gezondheid van de koe. Naar schatting 19 tot 26% van de koeien heeft last van (subacute) pensverzuring. De problemen als gevolg van pensverzuring zijn divers:

Vitamine B12 stimuleert de afvoer van vet uit de lever en de omzetting van propionzuur naar glucose. Het is dus een belangrijke vitamine in de transitieperiode. Onder normale omstandigheden produceren micro-organismen in de pens vitamine B12 met behulp van het spoorelement Kobalt. Bij een te lage pH (subacute pensverzuring) in de pens wordt vrijwel geen vitamine B12 meer aangemaakt en wordt de energiehuishouding verstoord.

De PDCA-aanpak kan ook voor het verminderen van de problemen in de transitie doelgericht ingezet worden. In deze paragraaf geven we enkele aangrijpingspunten en verwijzen we naar de vorige § 5.4 waar we in de PDCA-aanpak hebben aangegeven hoe je de voeding kunt beoordelen in relatie tot enkele transitieproblemen. De mogelijke maatregelen voor de de transitieproblemen zijn talrijk en divers. Voor het merendeel zijn ze gericht op de voeding in zowel de droogstand als in de eerste weken na kalven. Daarnaast spelen de droogstand (§ 5.2) en de zorg rond kalven (§ 5.3)  een belangrijke rol.
Omdat vaker in het jaar koeien in transitie zijn, zijn de resultaten van direct ingrijpen ook snel zichtbaar. Om voor het hele koppel de aanpak te kunnen beoordelen moet er een periode van ruim de gemiddeld tussenkalftijd voorbij zijn. Het moet wel duidelijk zijn wat de achterliggende oorzaak van de problemen is: de voeding, de huisvesting, de genetische aanleg. Met de KBL-aanpak kun je daar achter komen.

Een goed verlopende transitie komt er op neer dat er geen of nauwelijks transitie gerelateerde problemen zijn. Helemaal uit te sluiten zijn sommige factoren niet, zoals een negatieve energiebalans in het begin van de lactatie, zolang die maar geen problemen zoals bijvoorbeeld slepende melkziekte veroorzaken. Sommige problemen kunnen veel minder zichtbaar zijn maar wel grote problemen veroorzaken zoals subklinische mastitis, subklinische pensverzuring of subklinische melkziekte. In de volgende tabel is een voorbeeld gegeven van een hoofddoel en de onderliggende streefwaarden. Het hoofddoel, is moeilijk in één cijfer weer te geven omdat elk afzonderlijk probleem een eigen aanpak vraagt om de uiteindelijke streefwaarden te bereiken. Waar het eigenlijk om gaat is dat je een zogenaamd SMART doel stelt en daarvoor consequent de PDCA-aanpak volgt. Het Specifiek zijn, Meetbaar zijn, Acceptabel en Realistisch zijn en Tijdgebonden. Specifiek is niet “een transitieprobleem” maar wel slepende melkziekte. Acceptabel en Realistisch is als het ook echt haalbaar is onder de gegeven omstandigheden. Een Tijdgebonden is bijvoorbeeld binnen een jaar en dat hangt weer samen met de vraag of het realistisch is. Beter de tijd nemen voor een grondige aanpak dan half werk door te snel willen.

In de tabellen een voorbeeld van een transitiedoel en enkele maatregelen, indicatoren en kengetallen. Een deel van de maatregelen zien we ook terug in de PDCA-droogstand en de PDCA-voeding in de lactatie. De keuze hangt af van welk vertrekpunt je kiest: in combinatie met productie en gehaltes (voeding in lactatie), in relatie tot de droogstand of in relatie tot opstarten en de eerste 60 dagen. De aanpak blijft hetzelfde en ook het resultaat.

Omdat we te maken hebben met uiteenlopende problemen met een eigen achtergrond moet de maatregelen dus ook daarop worden afgestemd. Maar sommige maatregelen kunnen meerdere doelen dienen. Zo kan een “goed rantsoen” slepende melkziekte voorkomen, pensverzuring voorkomen, de melkproductie en de gehalten op niveau houden en zorgen voor voldoende weerstand. In dit geval zou het thema optimaliseren van het rantsoen kunnen zijn dat voor het doel goed omschreven moet worden met kenmerken/kengetallen in overleg met de voeradviseur. Datzelfde geldt voor de droogstand waarvoor afzonderlijke doelen gesteld kunnen worden, zoals een betere conditiebeheersing en voorkomen van melkziekte, of dat het optimaliseren van de voeding in de droogstand als thema genomen kan worden (met specifieke kenmerken/kengetallen) zodat die problemen niet meer aan de orde zijn. Er zijn dus meerdere kengetallen die een beeld geven van het verloop en de kwaliteit van de transitie die tegelijkertijd door één hoofdmaatregelen verbeterd kunnen worden.
De meeste maatregelen zijn al beschreven in de aandachtspunten en tips bij de verschillende transitieproblemen hiervoor, en bij de diverse onderwerpen als de droogstand, klauwgezondheid, uiergezondheid etc. Vanwege de samenhang tussen transitieproblemen is het belangrijk dat je de zaken gestructureerd aanpakt. Houd het overzichtelijk en beheersbaar. Probeer ook hier weer de maatregelen in elk geval zoveel mogelijk in te passen in de bestaande werkroutines zodat de extra tijd beperkt blijft en je doelgericht en consequent blijft werken.

Sommige problemen hangen met elkaar samen en het is zaak om goed naar de oorzaak te blijven kijken zodat de juiste maatregelen genomen worden die elkaar niet tegenwerken. Bijvoorbeeld een structuurvoorziening tegen pensverzuring die de productie onder druk kan zetten. Probeer zo mogelijk maatregelen te nemen die meerdere doelen dienen.

Besteedt voor de controle ook tijd aan de koeien zelf. Met een goede waarneming valt veel te beoordelen, maar mag niet het enige zijn. Wat je in de stal denk te zien, moet je terug kunnen zien in de technische resultaten, bijvoorbeeld in de MPR. Cijfers liegen doorgaans niet, beoordelingen soms wel. De ernst van een probleem wordt in de praktijk soms ondergeschat. 

Voor de controle van de voortgang gebruik je dezelfde kengetallen als die zijn gebruikt bij de doelen. De manier waarop de controle kan worden uitgevoerd kan variëren van waarnemingen in de stal, beoordelen van uitslagen van tankmelk of beoordelen van de MPR-uitslagen zoals de BSK, de gehalten, het verschil %V-%E , conditiescore etc. Hiervoor zijn ze besproken.

De laatste stap in de PDCA-cyclus is kijken of het doel is of wordt bereikt. Eigenlijk zijn het tussenstappen omdat transitieproblemen zich voortdurend in het koppel kunnen voordoen omdat er altijd koeien afkalven. Voor de individuele koeien gaat het om een periode van pakweg 100 tot 140 dagen. Bij de groep die 120 dagen in lactatie is kan het eindresultaat beoordeeld worden. Maar sommige problemen komen pas later aan het licht zoals klauwproblemen als gevolg van energiegebrek. Of pensverzuring vaak pas in de midden-lactatie. Hoewel de controle soms alleen in de transitieperiode zelf wordt uitgevoerd, kan een beoordeling van het resultaat soms pas later in de lactatie uitsluitsel geven. De aandacht door die sterke transitiegerichtheid kan daardoor teveel alleen op de transitiekoeien gericht zijn en te weinig op de koeien wat verderop in de lactatie.

• Kok, A. et al., 2019. Review Dry period length in dairy cows and consequences for metabolism and welfare and customised management strategies
• Baumgard, L., 2025. Reevaluating transition cow dogmas
• Tapp, G. et al., 2025. Impact of a reduced metabolizable protein supply during the transition period on the immune and metabolic status of dairy cows
• Dixhoorn I. D. E. van  et al., 2018. Indicators of resilience during the transition period in dairy cows. A case study
• Mion, B. et al, 2022. Effects of replacing inorganic salts of trace minerals with organic trace minerals in pre- and postpartum diets on feeding behavior, rumen fermentation, and performance of dairy cows.
• Kerwin, A.L. et al., 2022. Transition nutrition and management Associations with health, milk yield, and reproduction.
• Daros, R.R., et al. 2022, Risk factors for transition period disease in intensive grazing and housed dairy cattle.
• Drift, S. van den, 2015. Negatieve eiwitbalans in droogstand onderschat
• Knegsel, A.T.M. van et al., 2007. Dietary Energy Source in Dairy Cows in Early Lactation: Energy Partitioning and Milk Composition
• Knegsel, A.T.M. van et al., 2014. Metabolic adaptation during early lactation: Key to cow health, longevity and a sustainable dairy production chain
• Nicola,I. et al, 2022. Association between prepartum nonesterified fatty acid serum concentrations and postpartum diseases in dairy cows
• Kerwin, A.L. et al., 2022. Transition cow nutrition and management strategies of dairy herds in the northeastern United States: Part I—Herd description and performance characteristics
• Kerwin, A.L. et al., 2022. Transition cow nutrition and management strategies of dairy herds in the northeastern United States: Part II—Associations of metabolicand inflammation-related analytes  with health, milk yield, and reproduction
• Kerwin A.L. et al., 2023. Transition cow nutrition and management strategies of dairy herds in the northeastern United States: Part III—Associations of management and dietary factors with analytes, health, milk yield, and reproduction