Afkalven en start

Het afkalven luidt het begin in van de productieve periode binnen de cyclus. Het vraagt veel energie en veroorzaakt flinke stress, met name bij de vaarzen die de eerste keer afkalven. De weerstand kan tijdelijk sterk verminderen. Bovendien heeft het geboorteverloop invloed op de productie daarna en op de kans op overleven van de koe. Daarom dienen de omstandigheden en de voorbereidingen goed te zijn, waarbij de aandacht uit moet gaan naar maximale hygiëne, het voorkomen van stress, vlot afkalven en makkelijk opstarten. Als de koe voldoende tijd en ruimte krijgt om zich biologisch voor te bereiden, zal het geboorteproces doorgaans probleemloos verlopen. De kans op complicaties na afkalven is kleiner.

De voordelen van een vlot verlopende geboorte:

  • minder doodgeboortes
  • vitalere kalveren die snel drinken
  • betere weerstand en vitaliteit van de koe
  • een betere start van de lactatie
  • een betere productie
  • een betere vruchtbaarheid
  • een kleinere kans op gedwongen afvoer

Uiteindelijk heeft een vlot verlopend geboorteproces een positieve invloed op de levensduur. Het voorbereiden daarvan begint al tijdens de droogstand. Zware geboortes leiden tot een aanmerkelijk (economisch) verlies aan productie in de daarop volgende lactatie en tot een verminderde vruchtbaarheid. Bij een moeizame of geforceerde geboorte krijgt de koe een behoorlijke terugslag en vraagt zij relatief veel tijd voor herstel. Ze heeft pijn, beweegt moeizaam en vreet minder. De kans op een te lage voeropname neemt daarmee toe met als gevolg meer kans op een sterk negatieve energiebalans en alle daarmee verbonden negatieve gevolgen.

Ook een koe zoekt een comfortabele plaats om makkelijk te kunnen kalven. Gun haar de ruimte, de rust en de tijd. Wanneer een koe te kort voor afkalven wordt verplaatst is de kans groot dat ze te lang blijft zoeken en rondlopen. Dat leidt tot een zware geboorte en een grote kans op doodgeboorte. Met name bij vaarzen kan dat het geval zijn.

Effecten van moeizame geboortes op de productie in de daaropvolgende lactatie (305 dagen). Hoe moeizamer het gaat, hoe groter de gevolgen voor de productie, de vruchtbaarheid en de gezondheid (Bron: Dematawena e.a. 1997).

In het belang van koe en kalf zijn een maximale hygiëne in het afkalfhok en hygiënisch werken essentieel. Het kalf heeft geen specifieke afweer tegen binnendringende kiemen en is zeer kwetsbaar. De koe heeft rond kalven veel minder weerstand door het geboorteproces.

Aandachtspunten en tips

  • Geef de koe tijdens de droogstand veel bewegingsruimte door een uitloop te maken. Beweging zorgt voor een beter conditieverloop, afvoer van afvalstoffen, meer ruimte in het geboortekanaal en een soepeler bekken.
  • Verplaats de koe tijdig naar het afkalfhok. Te kort voor het kalven verplaatsen kan het geboorteproces vertragen. Met name bij pinken kan het leiden tot doodgeboorte.
  • Zorg dat de koe zicht op het koppel houdt en verplaats haar niet naar een andere stal. Houd de afscheidingen van het afkalfhok open.
  • Geef de koe ruimte om plat te kunnen liggen, dan heeft ze meer ruimte in het geboortekanaal en kalft vlotter met minder kans op beschadigingen.
  • Kalven is een actief proces waarbij de koe vaak gaat liggen en weer opstaat en weer op de andere zijde gaat liggen. Ze heeft dus ruimte nodig.
  • Een afkalfhok moet voldoende groot zijn, minimaal 10 m2 per koe.
  • Leg roosters achter het voerhek. Dat scheelt veel stro en het hok blijft langer schoon.
  • Het hok moet makkelijk schoon te maken zijn. Doe dat ook regelmatig.
  • Zorg bij het voorbereiden en hulp bieden voor maximale hygiëne. Dat voorkomt later veel ongemak door infecties. Sommige problemen komen later in de lactatie pas tot uiting zoals bijvoorbeeld baarmoederontsteking:
  • Schoon stro verkleint de kans dat het kalf kiemen binnen krijgt die diarree veroorzaken;
  • Hygiëne verkleint de kans op mastitis en baarmoederontsteking;
  • Gebruik het afkalfhok nooit als ziekenboeg i.v.m. kruisbesmetting en een verkeerd rantsoen;
  • Bij het opvoelen van de koe altijd de kling schoonmaken met warm water en ontsmettingsmiddel en gebruik altijd handschoenen en glijmiddel.

Geboorte op de roosters, een valse start voor een kalf dat nog geen weerstand heeft meegekregen of zelf heeft opgebouwd. Voordat het kalf heeft gedronken en bij de moeder weg is, heeft het al veel ziekteverwekkers binnen gekregen. De kans is groot dat ze problemen krijgt in de eerste dagen van de opfok.

Oorzaken van doodgeboorte bij kalveren (Bron: Kolk, van der en Van Laarhoven, 2005).

Perinatale sterfte: verschillen tussen koeien

Perinatale sterfte van kalveren is de sterfte kort voor, tijdens en direct na kalven. In Nederland bedraagt de doodgeboorte bij pinken door de jaren heen 10 tot 14% en bij oudere kalfskoeien ongeveer 2 tot 6%. Bij elke volgende lactatie wordt de kans op doodgeboorte kleiner. In ruim 50% van de gevallen is zuurstoftekort de oorzaak en dat is bij pinken vaker het geval. Redenen zijn een te langdurig geboorteproces, te vroeg loslaten van de nageboorte of een geforceerde geboorte. Ook bij tweelingen komt veel doodgeboorte voor. Doodgeboren kalveren zijn gemiddeld 1 tot 2 kg zwaarder. Andere bekende oorzaken voor een te langdurig geboorteproces zijn onder andere: overmatige conditie van pinken, stress tijdens het kalven door bijvoorbeeld afzondering van de kudde of melkziekte bij oudere kalfskoeien.

Afkalfgemak, fokkerij of wat anders?

Doodgeboorte blijkt deels erfelijk en dus ook afhankelijk van de stierkeuze. Pinken van stieren die veel doodgeboorte geven hebben ruim 4 maal zoveel kans op doodgeboorte dan pinken van stieren die weinig doodgeboorte geven (24,1 % versus 5,8 %). Een pink met een grote kans op doodgeboorte heeft ook als koe meer kans op doodgeboorte. De verschillen tussen 2e kalfskoeien tot en met 7e kalfskoeien blijken klein en het zijn vooral de pinken die het verschil maken. Omdat het mede erfelijk wordt bepaald kunt u er bij de stierkeuze rekening mee houden. Bij de koe moet de aandacht vooral uitgaan naar de bouw in de achterhand, bij het kalf naar het geboortegewicht en bij de stier naar het afkalfgemak en geboortegemak.

Een te nauwe geboorteweg, gespannen spieren en te weinig souplesse in het kruis zijn risicofactoren voor doodgeboorte. Ze zijn te voorkomen door bij de stierkeuze te letten op een goed gebouwd kruis, naast andere factoren als voldoende beweging in de droogstand, tijdig overzetten voor gewenning en voldoende comfort in de afkalfstal. Bij pinken speelt ook de opfok een rol (niet voldoende ontwikkeld).

Aandachtspunten en tips

  • Forceer nooit de geboorte. Gun een koe de tijd om te ontsluiten en het geboorteproces goed in te zetten. De uitdrijvingsfase bij een normale geboorte duurt bij koeien 1 tot 4 uur en bij pinken 2 tot 6 uur.
  • Twijfelt u aan de voortgang, grijp dan juist tijdig in. Geef geboortehulp met beleid en forceer niet. Werk daarbij zeer hygiënisch en gebruik ten allen tijde glijmiddel.
  • Wanneer de voortgang stagneert, kan kalfziekte ook een oorzaak zijn. Met het geven van een CaMg infuus kan dit verholpen zijn.
  • Let vooral op de pinken. Bij pinken komt een moeilijke geboorte vaker voor aangezien het kruis nog weinig soepel is en ze nog niet helemaal uitontwikkeld zijn. Naarmate de gemiddelde leeftijd van de veestapel toeneemt, doen zich minder problemen bij de geboorte voor.
  • Houd het gedrag van de koe goed in de gaten. Kleine verschillen zoals staart afhouden of wijdbeens staan kunnen wijzen op een afwijkende geboorte.
  • Teveel geboorten met de geboortekrik kan duiden op een verkeerde stierkeuze, verkeerde voeding (conditie) of te weinig geduld.
  • Maak uitsluitend gebruik van hulpmiddelen zoals de geboortekrik als het echt nodig is.
  • Trek alleen aan het kalf als de koe ook daadwerkelijk een wee heeft. Houd tussen de weeën in lichte spanning op de touwtjes/kettinkjes.
  • Zware geboortes en geforceerde hulp leiden tot een flink verlies aan productie in de daarop volgende lactatie en tot verminderde vruchtbaarheid.
  • Zorg altijd voor voldoende schoon water.

Als je ander materiaal gebruikt dan stro, zoals een speciale mat waarop de koe kan kalven, houd die dan ook schoon. Een beetje zaagsel strooien is niet voldoende. De mat is bedoeld om gemakkelijk grondig schoon te kunnen maken. Na het gebruik goed schoonspuiten en laten drogen is het beste.

Kan een koe alleen afkalven?

In principe heeft een koe niemand nodig en ondervindt ze de minste stress als ze zich in alle rust kan voorbereiden op het kalven. Omdat het een kuddedier is wil ze wel in de buurt van de andere koeien blijven. Maar onder invloed van allerlei factoren kan het geboorteproces minder goed verlopen. Het geboorteproces verloopt in principe probleemloos als de koe:

  • voldoende heeft kunnen bewegen in de droogstand
  • ruim op tijd wordt overgeplaatst naar het afkalfhok
  • voldoende ligruimte heeft
  • niet het idee heeft dat ze wordt afgezonderd van de rest van de veestapel
  • voldoende energie heeft
  • adequaat mineralen heeft gehad
  • het juiste rantsoen heeft gehad
  • een goed gebouwd kruis heeft
  • de juiste conditie heeft

In de praktijk zien we op bedrijven die in de stal een optimale lichtvoorziening hebben, dat koeien meer overdag gaan kalven. Goed licht betekent in de droogstand korte dagen met een lage lichtintensiteit en in de lactatie lange dagen met hoge lichtintensiteit. Zie ook het hoofdstuk over stalinrichting en klimaat.

Een vlot verlopen kalving onder hygiënische omstandigheden brengt koe en kalf veel voordelen. Melk de koe zo snel mogelijk en geef de biest direct aan het kalf. Haal het kalf wel direct weg want een kalf dat bij de koe blijft dringt vaak te weinig biest. Laat de koe zoveel lauw water drinken en vers voer (melkkoeienrantsoen) vreten als ze wil.

Aandachtspunten en tips

  • Let bij de stierkeuze op de bouw van het bekken. Een iets afhangend kruis is niet voldoende, het geboortekanaal moet ook voldoende ruim zijn.
  • Een oplopend kruis hoeft niet per definitie problemen bij het kalven op te leveren zolang de geboorteweg maar ruim genoeg is. Wel kan de vruchtbaarheid minder zijn.
  • Een koe met veel breedte kan toch een geboortekanaal hebben met weinig hoogte. Een koe met veel hoogte kan een te smal geboortekanaal hebben. Een goed kruis heeft breedte en hoogte nodig om een rond en ruim geboortekanaal te hebben. Let daarop bij de stierkeuze.
  • Een pinkenstier die relatief fijn gebouwd is en bij een normale draagtijd kleinere kalveren geeft, houdt het probleem in stand. Neem dus zowel afkalfgemak als geboortegemak mee in de overweging.
  • Een langere draagtijd geeft een zwaarder kalf. Een paar dagen groei, zeker bij een energierijk rantsoen de laatste dagen voor kalven, kan zorgen voor enkele kilo’s lichaamsgewicht meer. Dat kan net het verschil in doodgeboorte maken.
  • Onvoldoende ontwikkeling van het skelet in de opfok geeft koeien met een gedrongen bouw en met meer kans op moeilijke geboortes. Dat heeft niets met
    de fokkerij te maken maar alles met de kwaliteit van de opfok.
  • Een te ruime conditie van de koe is vaak de oorzaak van doodgeboorte omdat de geboorteweg flink vernauwd kan zijn. De oorzaak kan liggen in de late lactatie maar bij pinken en 2e kalfskoeien ook in de opfok.

Bronnen: