Karakter en temperament

In de fokkerij kennen we sinds 1994 de fokwaarde ‘karakter’. De officiële benaming is de ‘Fokwaarde gedrag tijdens het melken’. In Nederland wordt door de veehouder zelf het gedrag tijdens het melken gescoord. Het ‘karakter’ is voor 11% erfelijk bepaald. Dat de erfelijkheidsgraad zo laag is komt door manier waarop wordt gemeten en omdat er meerdere erfelijke en niet-erfelijke factoren een rol spelen bij het gedrag. Bovendien wordt het slecht één keer tijdens het melken gemeten. In Nederland en Vlaanderen wordt gescoord op een schaal van 1 (onhandelbaar) tot 9 (zeer rustig).

In het wetenschappelijk onderzoek spreekt men meestal van Temperament, als erfelijk fundament voor het gedrag. Temperament staat voor “de karakteristieke wijze waarop een individuele koe reageert op prikkels uit de omgeving” (van Reenen, 2012). Er worden bij temperament drie zogenaamde dimensies onderscheiden:

• De manier van reageren (‘coping style’): hoe gaat de koe om met problemen en stress zoals een nieuwe situatie, afzondering, melken e.d. ? Onderzoekend, ontwijkend, agressief etc.;
• Angstigheid (‘fearfulness’): het gaat hier om de sterkte van fysiologische en gedragsreacties op omgevingsprikkels, zoals bijvoorbeeld de mate van productie van stresshormonen die op hun beurt weer bepaalde effecten bij de koe teweeg kunnen brengen;
• Sociaal gedrag (‘sociality’): In hoeverre heeft een koe behoefte aan en voordeel bij contact met koppelgenoten? Bijvoorbeeld in de melkstal of rond afkalven; dit verschilt duidelijk tussen individuele dieren.

Het komt er dus op neer dat het temperament een samenspel is van meerdere onderliggende kenmerken die in meer of mindere mate erfelijk zijn bepaald.

Er is veel onderzoek gedaan naar de achterliggende (erfelijke) kenmerken van temperament en hoe die zich ontwikkelen van kalf tot koe. In beperkte mate is ook gekeken naar de gevolgen van verschillen in temperament van koeien voor bijvoorbeeld de melkafgifte of de reactie op mensen. Er blijken grote verschillen te bestaan in de manier waarop kalveren en koeien reageren op stressvolle situaties (belastende, bedreigende, onbekende, onverwachte situaties). En die reacties blijken bij herhaling van de stressfactoren, op een ander moment, vergelijkbaar te zijn. Bovendien reageren een kalf of koe op een vergelijkbare stressvolle situatie op een ander moment, op een vergelijkbare manier. Dat duidt op een onderliggende stabiele genetische factor (consistentie). Dus aan een kalf zouden we al (deels) kunnen meten wat een koe later aan temperament laat zien.

Koeien die sterk reageren op de omgeving en zich slecht kunnen aanpassen aan de omstandigheden ervaren veel stress. In de praktijk wordt wel verondersteld dat koeien met een ‘goed karakter’ gemiddeld een langere levensduur hebben, maar dat lijkt een te simpele redenering. Daarbij wordt teveel geredeneerd vanuit de melkveehouder en wat in de dagelijkse praktijk onder een goed karakter wordt verstaan kan voor iedereen anders zijn. Maar met name de neveneffecten van de reacties van een koe op stressvolle situaties voor de koe zelf zijn betekenisvol. Uit meerdere onderzoeken bij andere diersoorten, en ook bij de mens, komt duidelijk naar voren dat het temperament van een individu, dus hoe wordt gereageerd op stressvolle situaties, invloed kan hebben op de gezondheid, welzijn en de levensduur. Dergelijke relaties zijn tot op heden bij melkkoeien nog nauwelijks onderzocht. Kijken we naar de correlatie tussen de Fokwaarde ‘karakter’ bij stieren en de levensduur van hun dochters, dan blijkt er geen enkele relatie te bestaan. Gezien het voorgaande is dat dus ook niet vreemd. Het gaat immers om veel meer.

Het is duidelijk dat koeien een verschillend karakter hebben. Gelet op onderzoek bij andere dieren en bij de mens is het waarschijnlijk dat de consequenties daarvan voor gezondheid en levensduur groot kunnen zijn. Het is dus zonder meer verstandig om daar zoveel mogelijk rekening mee te houden, maar bijna ondoenlijk om de bedrijfsvoering en de leefomgeving daar helemaal op aan te passen. Gezien de negatieve economische gevolgen zou er zeker ruimte moeten zijn om daarin te investeren, maar het ligt ook voor de hand om te proberen koeien te fokken die beter passen bij de manier waarop ze worden gehouden en behandeld. Daarvoor moet bekend zijn welke de beste voorspellers zijn voor het temperament van een koe. De huidige fokwaarde ‘karakter’ zegt veel te weinig en is gezien de lage erfelijkheidsgraad ook niet gericht genoeg.

Uit onderzoek blijkt dat onderliggende kenmerken een veel hogere erfelijkheidsgraad hebben maar die moeten vertaald worden naar de juiste voorspellers die ook makkelijk meetbaar moeten zijn. Bovendien moeten we er rekening mee houden dat het voortdurend fokken op productie, negatieve gevolgen kan hebben voor een aantal ‘karakterkenmerken’ en kenmerken als vruchtbaarheid, gezondheid en levensduur. Als daar geen rekening mee wordt gehouden ‘boeren we achteruit’. Het zou juist het omgekeerde kunnen opleveren van wat we willen: een koe die zich makkelijk voegt naar de omstandigheden en waar makkelijk mee te werken is. Dus alle reden om daar in het onderzoek serieus werk van te maken. De wens vanuit het onderzoek is om daar met behulp van de moderne technologie die gemakkelijk toepasbaar is in de praktijk bij grote aantallen dieren, zoals bijvoorbeeld gedragsmonitoring met behulp van sensoren aan de koe, langdurige en grootschalige proeven te kunnen doen om daar meer grip op te kunnen krijgen. Het belang voor melkveehouders is intussen wel duidelijk.

• C.G. van Reenen, C.G., 2012 Identifying temperament in dairy cow. A longitudinal approach
• A.J. Schwanke, A.J. and  T.J. DeVries, 2025. Graduate Student Literature Review: Temperament, personality, and coping style in dairy cattle—Understanding individual variation in response to challenges and management strategies*
• Maria G Marçal-Pedroza, M.G. et al., 2023. Effects of dairy cow temperament on milk yield: a systematic review and meta-analysis
• Marçal-Pedroza,M.G. et al., 2023. Is the temperament of crossbred dairy cows related to milk cortisol and oxytocin concentrations, milk yield, and quality
• Morales-Piñeyrúa J.T. et al., 2023. Dairy Cows’ Temperament and Milking Performance during the Adaptation to an Automatic Milking System